Βασικός σκοπός της ΑΕΕ είναι η βελτίωση της ποιότητας του εκπαιδευτικού έργου της σχολικής μονάδας. Παράλληλα, επιδιώκει να διαμορφώσει "κουλτούρα αξιολόγησης" στα σχολεία, η οποία να στηρίζεται στην παραγωγή και αξιοποίηση εκπαιδευτικών τεκμηρίων από τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς, και συνδέεται με την εισαγωγή, την προώθηση και την εδραίωση ενός "πολιτισμού εμπιστοσύνης", ο οποίος βασίζεται στην ανάπτυξη σχέσεων ευθύνης και συνεργασίας στο σχολείο και στην εκπαιδευτική κοινότητα.

Βασικό χαρακτηριστικό των διαδικασιών της αυτοαξιολόγησης στο σχολείο είναι η διαβούλευση, η οποία βασίζεται στην οργανωμένη συζήτηση των μελών της σχολικής κοινότητας σχετικά με το παρεχόμενο εκπαιδευτικό έργο. Τα μέλη της σχολικής κοινότητας – σε ομάδες ή σε ολομέλεια - συνέρχονται σε συνεδρίες, καταθέτουν τις απόψεις τους και καταγράφουν τις εκτιμήσεις τους για την κατάσταση και τη λειτουργία του σχολείου σε κάθε έναν από τους τομείς του εκπαιδευτικού έργου με βάση τα στοιχεία που είναι άμεσα διαθέσιμα στη σχολική μονάδα (από το αρχείο της, από στατιστικά δεδομένα κ.λπ.). Γίνεται σύνθεση συμπερασμάτων, καταγράφεται η ενιαία θέση των μελών της σχολικής κοινότητας (π.χ. για τη γενική εικόνα του σχολείου ή την ετήσια έκθεση αξιολόγησης) και επισημαίνονται ιδιαίτερα τα σημεία υπεροχής και τις αδυναμίες του σχολείου. Η αξία της διαδικασίας έγκειται στην ποιότητα του διαλόγου, στην παρουσίαση και την αξιοποίηση των διαθέσιμων στοιχείων καθώς και στη χρήση των τεκμηριωμένων επιχειρημάτων.

Οι διαδικασίες της ΑΕΕ υλοποιούνται σε δύο παράλληλους κύκλους: τον κύκλο της ετήσιας λειτουργίας της σχολικής μονάδας και τον κύκλο των Σχεδίων Δράσης. Ο κύκλος της ετήσιας λειτουργίας ξεκινά με τον Ετήσιο Προγραμματισμό στην αρχή του σχολικού έτους, συνεχίζεται με την ανάπτυξη όλων των δραστηριοτήτων του σχολικού προγράμματος (εφαρμογή, παρακολούθηση, ενδιάμεση αξιολόγηση, ανατροφοδότηση) και ολοκληρώνεται στο τέλος του σχολικού έτους με την Ετήσια Έκθεση αξιολόγησης της σχολικής μονάδας, τα αποτελέσματα της οποίας αξιοποιούνται στον προγραμματισμό και τον σχεδιασμό της επόμενης σχολικής χρονιάς. Οι κύκλοι των Σχεδίων Δράσης εντάσσονται στους ετήσιους κύκλους λειτουργίας του σχολείου, είναι συνεχείς και επαναλαμβανόμενοι και η διάρκειά τους ορίζεται από το σχολείο (μπορεί να είναι μικρότερη ή να υπερβαίνει το σχολικό έτος) ανάλογα με τις απαιτήσεις του Σχεδίου Δράσης και τις ιδιαιτερότητες της σχολικής μονάδας.

Η Ετήσια Έκθεση Αξιολόγησης του σχολείου αποτυπώνει τα αποτελέσματα της αξιολόγησης του εκπαιδευτικού έργου στο τέλος του σχολικού έτους. Στην έκθεση αυτή αποτιμάται το σύνολο του εκπαιδευτικού έργου σε όλους τους δείκτες ποιότητας με βάση το πλαίσιο της ΑΕΕ και καταγράφεται η πρόοδος ή/και τα αποτελέσματα των Σχεδίων Δράσης που υλοποιήθηκαν. Η συμπλήρωσή της είναι το αποτέλεσμα συλλογικής διαδικασίας που πραγματοποιείται με ευθύνη του Διευθυντή της σχολικής μονάδας σε συνεργασία με το Σύλλογο Διδασκόντων, αφού ληφθούν υπόψη τα τεκμήρια του σχολείου (αρχεία, πηγές, ερευνητικά δεδομένα που παρήχθησαν κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς, ατομικοί φάκελοι/portfolio των εκπαιδευτικών κ.λπ.). Η Ετήσια Έκθεση αξιολόγησης παραμένει στο σχολείο και αποτελεί τη βάση στην οποία θα στηριχθεί ο προγραμματισμός του επόμενου σχολικού έτους. Στοιχεία από την Ετήσια Έκθεση αναρτώνται στην ιστοσελίδα του σχολείου και καταγράφονται στο Δίκτυο πληροφόρησης της ΑΕΕ.

Η διαδικασία της Γενικής Εκτίμησης μπορεί να επαναλαμβάνεται όταν ο Σύλλογος Διδασκόντων κρίνει ότι έχει λόγους να επανεκτιμήσει την κατάσταση, όπως για παράδειγμα, όταν θεωρεί ότι η Ετήσια Έκθεση του προηγούμενου έτους δεν αντικατοπτρίζει την εικόνα του σχολείου τη δεδομένη σχολική χρονιά λόγω σημαντικών αλλαγών στη σύνθεση του ανθρώπινου δυναμικού κ.λπ.

Συμμετέχουν ενεργά σε όλες τις διαδικασίες και τις φάσεις της αυτοαξιολόγησης, ενεργούν ως συντονιστές ή και ως μέλη των ομάδων εργασίας, εισηγούνται στην ολομέλεια του Συλλόγου, συναποφασίζουν για τις προτεραιότητες του σχολείου. Ο Σύλλογος Διδασκόντων της σχολικής μονάδας αποφασίζει για τη σύσταση ομάδων εργασίας. Σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να αποφασιστεί η εργασία των συμμετεχόντων σε επίπεδο ολομέλειας, ειδικά σε ολιγομελείς Συλλόγους, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις ενδείκνυται η σύσταση ομάδων εργασίας για εξοικονόμηση χρόνου και καλύτερα αποτελέσματα, ειδικά σε πολυπληθείς Συλλόγους. Οι ομάδες εργασίας αναλαμβάνουν την υλοποίηση δράσεων που έχει εγκρίνει ο Σύλλογος Διδασκόντων, ενημερώνουν κατά τα προβλεπόμενα την ολομέλεια του Συλλόγου Διδασκόντων για την πορεία των εργασιών, συνεργάζονται με εκπαιδευτικούς φορείς και με το Σύλλογο Γονέων, ανάλογα με τις ανάγκες του σχεδίου δράσης, παρουσιάζουν τα αποτελέσματα της δράσης και εισηγούνται μέτρα για την βελτίωση του εκπαιδευτικού έργου στον τομέα που εργάστηκαν.

Τη γενική ευθύνη για την οργάνωση, την υποστήριξη και τον συντονισμό της αξιολόγησης του εκπαιδευτικού έργου της σχολικής μονάδας έχει ο Διευθυντής του σχολείου. Ορίζει τις ημερομηνίες για τις συνεδρίες της ολομέλειας, συντονίζει τη συζήτηση σ’ αυτές, μετέχει στην κάθε ομάδα για την επιλογή των συντονιστών και των πρακτικογράφων, υποστηρίζει την απρόσκοπτη εργασία των επιμέρους ομάδων, παρέχει όποιες διευκολύνσεις χρειάζονται οι συμμετέχοντες για την ανάπτυξη της διαδικασίας (π.χ. πρόσβαση στα αρχεία του σχολείου), συμβάλλει στη διαμόρφωση θετικού κλίματος και ορίζει το πλαίσιο εργασίας που διευκολύνει την εποικοδομητική επικοινωνία των συμμετεχόντων.

Ο «κριτικός φίλος» είναι ένα άτομο που δεν έχει άμεση σχέση με τη σχολική μονάδα. Μπορεί να είναι, για παράδειγμα πανεπιστημιακός καθηγητής, Σχολικός Σύμβουλος άλλης περιφέρειας, ειδικός επιστήμονας κτλ. Σε κάθε περίπτωση είναι άτομο που διαθέτει αυξημένη γνώση και εμπειρία στα υπό διερεύνηση θέματα, ώστε να είναι σε θέση να λειτουργεί υποστηρικτικά στο εκπαιδευτικό έργο, ασκώντας εποικοδομητική κριτική και διατηρώντας φιλική στάση απέναντι στη σχολική μονάδα. Ο «κριτικός φίλος» οργανώνει, εμψυχώνει, υποστηρίζει, προσφέρει υλικό, μεθόδους και πληροφορίες, θέτει ερωτήματα, μεσολαβεί, αμφισβητεί, παροτρύνει, ανατροφοδοτεί και εμπλουτίζει το έργο της μονάδας που αυτοαξιολογείται. Η ολομέλεια αποφασίζει με συνεδρίαση για τη συμμετοχή του «κριτικού φίλου» στη διαδικασία αυτοαξιολόγησης, αλλά και για την υιοθέτηση ή όχι των προτάσεων που διατυπώνει.

Η Έκθεση της Γενικής Εκτίμησης της εικόνας του σχολείου βασίζεται στην οργανωμένη συζήτηση των συμμετεχόντων σχετικά με το παρεχόμενο εκπαιδευτικό έργο στο σχολείο. Η ολομέλεια ή τα μέλη των ομάδων εργασίας παραθέτουν τις απόψεις τους για κάθε τομέα του εκπαιδευτικού έργου και καταγράφονται οι αιτιολογημένες απόψεις των συμμετεχόντων. Απαραίτητη είναι στο πλαίσιο αυτό η αξιοποίηση των διαθέσιμων στη σχολική μονάδα στοιχείων για την πληρέστερη τεκμηρίωση της έκθεσης. Σε κάθε περίπτωση, στόχος είναι η διατύπωση θέσεων για κάθε τομέα του εκπαιδευτικού έργου, μετά από διάλογο και διαπραγμάτευση που θα βασίζεται στην αξιοποίηση των εκπαιδευτικών τεκμηρίων του σχολείου και θα έχει την αποδοχή όλων των συμμετεχόντων και όχι η στατιστική επεξεργασία των απαντήσεων των εκπαιδευτικών.

Μετά την ολοκλήρωση του πρώτου έτους της εφαρμογής του θεσμού, ο Σύλλογος Διδασκόντων μπορεί να αξιοποιεί τη διαδικασία της Συστηματικής Διερεύνησης κάθε φορά που το κρίνει απαραίτητο, για να σχεδιάσει και να προγραμματίσει μια δράση βελτίωσης του εκπαιδευτικού έργου ή γενικότερα της λειτουργίας του σχολείου.

Στους Τόμους ΙΙ: «Εκπαιδευτικός Σχεδιασμός και Διαδικασίες Αξιολόγησης» και ΙΙΙ: «Μεθοδολογία και Εργαλεία Διερεύνησης» παρέχονται ενδεικτικές μέθοδοι και εργαλεία διερεύνησης των δεικτών. Κάθε σχολική μονάδα μπορεί, ωστόσο, να σχεδιάσει τη δική της προσέγγιση και να κατασκευάσει ή να αξιοποιήσει τα εργαλεία που κρίνει ότι θα αποτυπώσουν αποτελεσματικά την εικόνα της. Ενδεικτικά παραδείγματα εργαλείων μπορούν επίσης να αναζητηθούν στην αντίστοιχη ενότητα του Παρατηρητηρίου της ΑΕΕ, αλλά και στην ενότητα «Καλές Πρακτικές», όπου παρουσιάζονται οι διαδικασίες και τα εργαλεία που έχουν εκπονήσει σχολεία κατά την πιλοτική εφαρμογή του έργου.

Η επιλογή, ο σχεδιασμός και η προετοιμασία των Σχεδίων Δράσης για τη βελτίωση της ποιότητας του εκπαιδευτικού έργου αποτελεί διαδικασία που στηρίζεται στην υλοποίηση της έρευνας δράσης στο σχολείο. Πρέπει να έχει προηγηθεί η έρευνα δράση (Συστηματική Διερεύνηση), να ακολουθήσει η ιεράρχηση προτεραιοτήτων και τέλος η επιλογή και η διαμόρφωση του σχεδίου δράσης του σχολείου.

Τα Σχέδια Δράσης συνδέονται με τα αποτελέσματα της αξιολόγησης των δεικτών ποιότητας (π.χ. της Γενικής Εκτίμησης και της Συστηματικής Διερεύνησης), και ειδικότερα με τις αδυναμίες και τα σημεία υπεροχής της σχολικής μονάδας. Το πλήθος των Σχεδίων Δράσης που θα εκπονηθούν είναι απόφαση της Ολομέλειας. Το σχολείο γενικά πρέπει να σχεδιάζει και να υλοποιεί ένα ρεαλιστικό και εφικτό αριθμό δράσεων (καλύτερα αποτελέσματα προκύπτουν από μικρές και εστιασμένες προσπάθειες), καθώς και να υποστηρίζει ή να επιδιώκει την εμπλοκή όσο το δυνατόν περισσότερων σχολικών παραγόντων στην υλοποίησή τους. Καλό είναι επίσης να λαμβάνονται υπόψη ο φόρτος εργασίας σε σχέση με τον αριθμό των συμμετεχόντων, οι απαιτήσεις του συγκεκριμένου σχεδίου, οι ιδιαιτερότητες της σχολικής μονάδας κ.λπ.

Οι εκθέσεις και τα έντυπα καταγραφής δεδομένων αποτελούν βασικά εκπαιδευτικά τεκμήρια και αναπόσπαστα στοιχεία για την παρακολούθηση των διαδικασιών και την αξιοποίηση των δεδομένων των σχολείων. Οι εκθέσεις και τα έντυπα αφορούν στη καταγραφή και την παρουσίαση των πληροφοριών που συνδέονται με την υλοποίηση των επιμέρους σταδίων της αξιολόγησης του εκπαιδευτικού έργου στις σχολικές μονάδες. Τα στοιχεία των εκθέσεων συμβάλλουν στην παροχή ουσιαστικών πληροφοριών στους εκπαιδευτικούς και τους φορείς της εκπαίδευσης για τα αποτελέσματα της αξιολόγησης και διασφαλίζουν τη συνέχεια των διαδικασιών και την αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της ΑΕΕ από το σχολείο. Σημειώνεται ότι κάθε σχολείο μπορεί προσαρμόζει τον αριθμό και το περιεχόμενο των εκθέσεων και να αξιοποιεί το υλικό των εκθέσεων ανάλογα με την εκπαιδευτική βαθμίδα στην οποία ανήκει, τις ιδιαίτερες συνθήκες και τις ανάγκες του.

Η αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης της σχολικής μονάδας δεν αποτελεί αυτοσκοπό της αυτοαξιολόγησης, καθώς αυτό που αναμένεται εν τέλει είναι η βελτίωσή της μέσω σχεδίων δράσης, που αποφασίζονται από κοινού και εστιάζουν στην αντιμετώπιση των εντοπισμένων αδυναμιών και προβλημάτων. Η αυτοαξιολόγηση αποτελεί επομένως και μια διερευνητική διαδικασία, η οποία συνδέεται με την έρευνα δράση στο σχολείο, καθώς οι εκπαιδευτικοί-ερευνητές συμμετέχουν σε όλες τις φάσεις της ερευνητικής διαδικασίας, από τον αρχικό σχεδιασμό ως την αξιολόγηση και τον επανασχεδιασμό στο πλαίσιο συνεχών επάλληλων ερευνητικών κύκλων, με στόχο την κατανόηση της εκπαιδευτικής πραγματικότητας, την ερμηνεία των δυσλειτουργιών της, τη διάγνωση προβλημάτων και τη διερεύνηση των προοπτικών επίλυσής τους. Η έρευνα δράση μπορεί να επιφέρει αλλαγές στις επαγγελματικές δεξιότητες και τον ρόλο των εκπαιδευτικών, αυξάνει την αυτοεκτίμησή τους και τη συνειδητοποίηση ζητημάτων που αφορούν την τάξη, ευνοεί τον αναστοχασμό, αλλάζει τις αξίες και τις πεποιθήσεις τους, βελτιώνει την αντιστοιχία θεωρίας και πράξης και διευρύνει τις απόψεις τους για τη διδασκαλία, την εκπαίδευση και την κοινωνία. Ως εργαλείο για την επίτευξη της αλλαγής και βελτίωσης στην τοπική κλίμακα του σχολείου βασίζεται στη χρήση πολλαπλών μεθοδολογικών εργαλείων, τα οποία επιλέγονται ανάλογα με τις ιδιαίτερες ανάγκες και τις δυνατότητες της κάθε σχολικής μονάδας. Με την έννοια αυτή, κατά τη διάρκεια της σχετικής διαδικασίας όλοι οι συμμετέχοντες θα πρέπει να αναπτύξουν εξοικείωση με τα εργαλεία, τη μεθοδολογία (διερεύνηση με ερωτηματολόγια, συνεντεύξεις, ομάδες εστιασμένης συζήτησης, παρατήρηση, ανάλυση περιεχομένου, ανάλυση λόγου, έρευνα αρχείων) και τον τρόπο διεξαγωγής της εκπαιδευτικής έρευνας, καθώς και αντίστοιχες δεξιότητες. Μέσα από τις σχετικές διαδικασίες, ο εκπαιδευτικός αναγορεύεται σε αναστοχαζόμενο επαγγελματία, ο οποίος, αφού διερευνήσει τις πρακτικές του, είναι σε θέση να εμπλακεί σε συμμετοχική επίλυση προβλημάτων και στη διά βίου επαγγελματική του ανάπτυξη.

Με την αυτοαξιολόγηση επιδιώκεται αφενός η διαμόρφωση «κουλτούρας αξιολόγησης» στα σχολεία, και αφετέρου η εισαγωγή, η προώθηση και η εδραίωση ενός «πολιτισμού εμπιστοσύνης», που βασίζεται στην ανάπτυξη σχέσεων ευθύνης και συνεργασίας στο σχολείο και στην εκπαιδευτική κοινότητα. Η «αξιολόγηση ομοτέχνων» (peer evaluation), δηλαδή η «αξιολόγηση μεταξύ των εκπαιδευτικών» αποτελεί ένα από τα βασικά στοιχεία για την ανάπτυξη της κουλτούρας συνεργασίας και εμπιστοσύνης στο σχολείο και ένα από τα βασικά τεκμήρια της αξιολόγησης του έργου των εκπαιδευτικών. Η «αξιολόγηση μεταξύ των εκπαιδευτικών» συνιστά μια άτυπη μεν, αλλά βασική, ενδοσχολική υποστηρικτική δομή για την προώθηση σχέσεων αμοιβαιότητας και εμπιστοσύνης, την ανταλλαγή εμπειριών και την ανατροφοδότηση σχετικά με τις διδακτικές πρακτικές, την ανάπτυξη επιστημονικών συνεργασιών, τον εμπλουτισμό του ατομικού φακέλου των εκπαιδευτικών, και την προώθηση μορφών αυτομόρφωσης και ενδοσχολικής επιμόρφωσης.